MAKASSAR 1

Ik ben geboren in Makassar, Zuid-Celebes, nu SulSel = Sulawesi Selatan.
Mijn broer Fritz en Renée, mijn jongere zuster eveneens.
En op de plaats van ons voor-oorlogs, ouderlijk huis staat nu de vleugel van een groot hotel.

Wie er nog meer in Makassar geboren zijn?
Edgar Vos, Nederlands couturier. Welbekend.
En Jan Rot, Nederlands zanger, componist en tekstschrijver. O.a. Anneke Grönloh (geboren in Tondano, Noord-Celebes) zong liedjes van Jan Rot.

Mijn ouders hebben heel lang in Makassar gewoond.
Wij kwamen na Wereldoorlog II in Makassar terug omdat Pa wederom daarheen werd uitgezonden. Kort voor het uitbreken van de oorlog in (toen) Ned.-Indië waren wij verhuisd naar Padang, op Sumatra. Toen wij met de boot van Makassar naar Padang gingen, deden wij ook de haven van Surabaja aan.
Daar lagen enkele oorlogsschepen, gehavend tijdens de schermutselingen met de Japanse vloot.
Tijdens de fatale Slag in de Java Zee ging Schout-bij-nacht Karel Doorman, die zijn commando voerde vanaf Hr.Ms De Ruyter, ten onder met zijn vlaggenschip. Met hem de hele bemanning, waaronder volle neef Boy.
In Padang konden wij maar kort van de vrijheid genieten, wij mochten al gauw van 1942 tot 1945 de wereld van achter kampmuren bekijken. Eerst in Padang, later in Bangkinang.

Een grappig feit in ons toch veelal zo preciese landje is dat – sinds jaar en dag – in èn mijn paspoort èn mijn rijbewijs Makasssar staat. Jawel, “sss” met drie “s”-en… en dat is toch één s te veel. Ergens in het verleden werd dat foutje gemaakt, ik heb er wel eens iets van gezegd, maar om de een of andere reden werd dat nooit gecorrigeerd.

Één “s” teveel of twee? In de “oude” tijd schreef men Makassar, Nederlands-Indië werd Indonesia, men veranderde in de tijd van Soeharto in 1971 de naam in Ujung Pandang, overigens eveneens een historische naam. Maar ziet! Na een dikke dertig jaar koos Indonesia in 1999 onder Habibie toch weer voor de naam Makassar, zoals hier geschreven. Vaak zie je in Indonesië ook de schrijfwijze Makasar met slechts één s, naar mijn gevoel komt dit door het Indonesische taaleigen.

Het internet is toch een prachtig medium. Met wat zoeken kom je heel wat te weten. Daarom zadel ik je nu op met dit stuk(je) geschiedenis over mijn geboorteplaats. Met hier en daar wat eigen franje, zoals je al zag.

De naam Makassar komt van “Mangkasarak” , eigenlijk twee woorden: “mang” en “kasarak”. Te vertalen in “een lichtgeraakt volkje” zoals door zovelen gezegd; dan wel “gevoelige zielen, die daardoor gemakkelijk gekwetst worden”. Klinkt beter!
De Makassaar mag dan brutaal, strijdlustig, lichtgeraakt zijn, het is toch een vriendelijk volk.

Makassar, de hoofdplaats van de gelijknamige staat – het bestaan gaat zeker terug tot de 14e eeuw, werd in 1364 al in oude geschriften genoemd – is een handelscentrum dat in de 16e eeuw snel groeide tot een van de belangrijkste kernen in het in het uitgestrekte Oost-Aziatische internationale handelsnetwerk. Het ligt op de zuidpunt van het eiland Sulawesi in het oostelijk deel van de Indonesische archipel.

De meest aannemelijke verklaring voor de opkomst van Makassar ligt in het feit dat zuidelijk Sulawesi bestond uit een handvol kleine, zelfstandige koninkrijken, ieder voor zich van geen grote importantie. Handelsrelaties met Java en verder gelegen gebieden waren al eeuwen eerder gevestigd voordat het rijk van Modjopahit opkwam. Van oudsher was er een negental staatjes, maar het is niet echt duidelijk waar elk lag.
Vlak voor de kust van Sulawesi bood een hele reeks kleine eilanden beschutting, vers water, vis en schaaldieren in overvloedige hoeveelheden. Deze omstandigheden waren ideaal voor de Bajau, zo noemden de Indonesiërs deze op de boten levende zee-nomaden, die eeuwenlang op zoveel plaatsen van deze regio leefden en die zich voortdurend, niet altijd met evenveel succes, hebben verzet tegen iedere poging om ze te integreren in de grootste centrale staat. In een nog niet geheel begrepen proces smeedden de Bajau, tesamen met de vasteland-bewoners van Zuid-Sulawesi, Makassar tot een complexe en verfijnde politieke staat met het vermogen gemeenschappen van buitenlandse handelaars te huisvesten en tevens het grootste fort, wellicht ooit door Indonesiërs gebouwd, te realiseren.

Het is van belang dat het pre-Islamitische Makassar en zelfs Sulawesi een wat zich laat aanzien geheel andere cultuur vormden dan die van andere delen van Indonesië, dit duidt op een geheel andere ethnische samenstelling. Mogelijk het gevolg van een uniek migratie-patroon ergens in het verre verleden.

Makassar kreeg de reputatie vriendelijk te zijn voor vreemdelingen, vermoedelijk het resultaat van de invoering van wetten die de behandeling van buitenlandse handelaren regelden in de periode voordat de Europeanen kwamen. De meeste handelaren waren Maleiers uit verscheidene delen van de archipel, hun werd vrijheid van officiële bemoeienis met huis, haard en persoonlijk leven gegarandeerd en een rechtvaardige behandeling bij hun zaken doen. Duizenden Maleiers kwamen naar Makassar om zich daar te vestigen en de stad te helpen maken tot een toonaangevende handelshaven. Het geruite Makassaarse textiel kwam al gauw aan de top, er was grote vraag naar op veel internationale markten. De leiders van Makassar gebruikten de kracht van de aanwezigheid van buitenlandse handelaren, gepaard aan de populariteit van lokaal geproduceerde producten, met name schildpad en textiel, om een leidende positie te verkrijgen in de lucratieve en wezenlijk belangrijke handel in specerijen. Dit werd met succes bereikt, vooral nadat de Portugezen in 1511 Malakka in bezit namen.
Maar dit succes maakte Makassar tegelijkertijd een onvermijdelijk doelwit voor de Europeanen en, ondanks de immense sterkte van het fort door en voor hen gebouwd, waren de Makassaren uiteindelijk gedoemd te worden gekoloniseerd.

De belangstelling van de VOC voor Makassar was begrijpelijk omdat Makassar het ‘slot op de deur’ was voor de oostelijker gelegen specerij-eilanden, de Molukken, Ambon en Banda. Daar had de VOC in de eerste helft van de 17e eeuw monopolies op de uitvoer van muskaatnoten, foelie en kruidnagelen gevestigd. Makassar was in feite de plaats die door de bij deze handel uitgeschakelde Europese en Aziatische concurrenten gebruikt werd om ‘smokkel’ in specerijen te bedrijven. De concurrenten lieten de ‘smokkelhandel’ zelf overigens aan Makassaarse tussenhandelaren over. Omdat de vorsten van Makassar dit toelieten, zich niets aantrokken van de monopolies van de VOC en in deze een koers van ‘vrijhandel’ voorstonden, was het vóór 1667 al regelmatig tot ernstige gewapende conflicten gekomen, zowel op Celebes zelf als in Ambon. In de oorlog van 1666 tot 1669 lukte het Cornelis Speelman met behulp van Arung Palakka, een vorst uit het naburige Bone, het verzet van Makassar te breken.

In 1667 droeg het vorstendom Makassar het fort Udjungpandang aan de VOC over, dat tot Fort Rotterdam werd omgedoopt. Dit werd het plaatselijk hoofdkwartier, waarachter zich spoedig de stad Makassar ontwikkelde. Net als elders was hier sprake van een multi-etnische samenleving. Verder kreeg de VOC enige kilometers naar het noorden en naar het zuiden de beschikking over districten van verslagen tegenstanders. De bevolking in deze gebieden werd verplicht jaarlijks een tiende van de rijstoogst te leveren. Behalve te Makassar had de VOC hier en daar nog wat kleinere fortjes om een oog in het zeil te houden. De bewoners van de vele vorstendommen in Zuid-Celebes, Makassar voorop, kregen het bevel zich niet meer met de handel op de specerij-eilanden bezig te houden. Daar hielden zij zich in de loop van de tijd niet altijd aan, dat leidde dan weer tot nieuwe conflicten. Maar aan het einde van de 18e eeuw was de macht van Bone tot zulke grote hoogten gegroeid, dat de VOC danig in de verdrukking kwam … en de tienden werden niet meer betaald.

De boekdelen over de Nederlands-Indië-periode zal ik je besparen.
Wel wil ik vertellen dat oma Liesje als jong meisje al gauw ging werken, zo rond 1920. Bij ’s Lands Kas, die beheerde de financiën van heel Zuid-Celebes.
De resident was hun rechtstreekse baas. Zat ofwel in dezelfde kamer, of de kamer ernaast, weet ik niet. Een beetje ruig figuur. Als hij iemand nodig had, brulde hij de achternaam en dan moest de desbetreffende heel snel opdraven.
En dat gebeurde, onmiddellijk.
Moeder nog jong, ongetrouwd, meisje Schröder.
Had hij háár nodig, brulde hij dus ook: “Schröder”!
Maar zij reageerde gewoon niet, keek op noch om en ging gewoon door met haar werk. Hij bleef op dezelfde wijze een paar keer brullen. Geen reactie. Het begon wellicht te dagen, want opeens riep hij: “Juffrouw Schröder”… zij keek meteen op en zei prompt: “Jawel meneer de resident”. En daarna blééf het “Juffrouw Schröder”.
Tellen? Deed zij als de beste. Geen telmachines, alles nog uit het hoofd. Hele lange kolommen getallen telde zij foutloos bij elkaar op. Wel eens gezien? Potloodje langs die hele lange kolommen, cijfertje opschrijven, weer potloodje langs die lange rij, cijfertje neerschrijven en zo maar door. In de kortste keren stond het totaal daar, foutloos. Dat kon zij nog, toen zij 60+ was.
En dan nog iets, dat was voor die tijd echt uniek.
Als eerste vrouw ging zij in die vroeg-twintiger jaren als secretaris met de resident mee op dienstreis! Volgens de toen heersende adat mochten vrouwen nooit bij de officiële ontvangst en ceremonies aanwezig zijn. Zij werden afgezonderd.
“Juffrouw Schröder” niet.
“Zij is mijn secretaris” zei de resident, “en die zit altijd naast mij!” Aldus geschiedde.

Sedert de (militaire) hervorming van Makassar in 1971 beslaat de stad iets meer dan 175 km2, de dagtemperatuur schommelt tussen de 22o en 32o C, hoogte boven de zeespiegel 0 tot 25 meter. Het aantal inwoners bedroeg in 2005 ruim 1,1 miljoen.
Aan de opbouw van een gezonde infrastructuur dragen de zeehaven, het vliegveld, de tolweg, de groeiende industrie en meerdere projecten hun steentje bij.

Aantrekkelijke bezienswaardigheden zijn uiteraard de Benteng Ujung Pandang, ons welbekend als Fort Rotterdam, de traditionele prauwenhaven Paotere met zijn pinisi’s, die houten, zelfgebouwde schoeners, die al vele eeuwen over alle zeeën van Zuid-Oost Azië de Makassaarse handelswaar rondbrachten, het Taman Budaya Sulawesi (cultuurpark), het graf van Pangeran Diponegoro en het graf van Sultan Hasanuddin.
Een koude neus halen deed en doe je in de bergen, in Malino, nog een stuk rijden, maar daar kan je ook blijven slapen. In de pasanggrahan die niet veel veranderd is. En paardrijden: de paardjes zijn nog even klein als “toen”. Prachtige vlinders in een grote verscheidenheid vind je (nog steeds) bij de waterval van Bantimurung. Zeker een uitstapje waard

Ook ging je naar “de eilanden”.
Pa had zijn eigen zeilboot, een omgebouwde lepa-lepa (lokale vlerkprauw), rank en snel, door hem Europees opgetuigd en daardoor tevens uitstekend wendbaar. Als ouderwetse zeeman was zwemmen niets voor hem, op het water echter voelde hij zich helemaal thuis. Wij waren meestal het hele week-einde weg, naar een van “onze” eilanden, bijv. Samalona, of nog verder weg, niet dat saaie en drukke Lae-Lae vlak voor de kust.

Al met al is dit een heel verhaal geworden. Ben benieuwd, valt dit nog wel in de smaak?